Ancak keşif planlandığı üzere gitmedi. Burke, Wills ve yanlarına katılan İrlandalı asker John King dönüş yolunda yiyeceklerini tüketmişti.
Bir dere kenarında mahsur kalmışlardı. “Dereden ayrılamadık, iki devemiz de öldü, yiyeceklerimiz tükendi. Hayatta kalmaya çalışıyoruz” diye yazmıştı Wills.
Bu bölgede yaşayan aborijin Yandruwandha kabilesi ise tüm olumsuz şartlara karşın hayatını sürdürebiliyordu.
Kabile üyeleri, “nardoo” (Marsilea drummodii) ismini verdikleri dört yapraklı yonca gibisi bir tıp eğrelti otunun tohumlarını ezerek yaptıkları ekmeklerden verdiler kâşiflere.
Burke, aborijinlere saldırıp silahını patlattı ve onları korkutup kaçırdı. İki arkadaşı, onun hayatta kalmak için gereken maharetleri öğrendiğini sanmıştı.
Bu tohumlardan bulup kendi ekmeklerini yapmayı denediler. Başlangıçta her şey olağan görünüyordu. Karınları doymuştu. Fakat bir müddet sonra halsizlik başladı. Bir hafta sonra ise Wills ve Burke ölmüştü.
Tohumları yenebilir hale getirmek için birtakım süreçlerden geçirmek gerekiyordu. Çünkü bitkinin içerdiği “tiaminaz” isimli bir enzim insan bedeninde zehir tesiri gösteriyor, bedendeki B1 vitaminlerini parçalayarak besinlerin emilimini imkansız hale getiriyordu.
Yani kaşiflerin karnı tıka basa doymuş olsa da hiçbir besin alamamışlardı.
Yandruwandha kabilesi ise tohumları pişiriyor, ezip un haline getiriyor ve hamuru küle bulaştırıp enzimin zehrini etkisiz hale getiriyordu. Tüm bunlar, tesadüfen öğrenilecek bilgiler değildi.
Arkadaşlarını kaybetmiş ve sıkıntı ayakta durur bir halde kabileye sığınan King ise hayatta kalmayı başarmış ve aylar sonra Avrupalıların yardımıyla kurtulmuştu.
Manyok kökü
Nardoo bitkisi kadar zehirli olan bir öbür bitki de manyok köküdür. Afrika ve Latin Amerika’da değerli bir kalori kaynağı olan ve çokça tüketilen bu bitkinin acı ve tatlı çeşitleri bulunuyor.
Acı manyok hidrojen siyanür içerir. Süreçten geçirilmediği ve âlâ pişirilmediği durumda zehirlidir; karaciğer ve beyin üzere organlarda hasara, bacaklarda felce yol açar.
Fakat 1981’de Mozambik’te misyon yapan genç İsveçli hekim Hans Rosling bu bilgiye sahip değildi.
Birçok hastası bacaklarda felç şikâyetiyle kliniğe geliyordu. Lakin belirtiler ne çocuk felcine ne de tıp kitaplarındaki öbür hastalıklara benziyordu.
İç savaş yaşayan Mozambik’te kimyasal silah mı kullanılıyor, sorusu bile gündeme gelmişti.
Dr. Rosling ailesini inançlı bir bölgeye taşıyıp araştırmalarına devam etti.
Salgın hastalıklar uzmanı arkadaşı Julie Cliff sonunda ne olup bittiğine açıklama getirebilmişti. Hastaların tümü, tam süreçten geçirilmemiş acı manyok kökü içeren yiyecekler tüketmişti.
Açlık çeken bu beşerler süreçlerin sonlanmasını beklemeden manyok kökü yemiş ve bunun sonucunda felç olmuştu. Buna konzo hastalığı deniyor.
Deneme-yanılma
Etrafımız zehirli bitkilerle dolu. Bunların bir kısmı yalnızca pişirme yoluyla, bir kısmı ise uzun ve karmaşık süreçlerden geçirilerek yenebilir hale getirilebiliyor.
Peki beşerler manyok kökü yahut nardoo üzere bitkileri yenecek hale getirmeyi nasıl öğrendi?
Evrimsel biyoloji uzmanı Joseph Henrich, bunun bir tek kişinin öğrendiği bir şey olmadığını, bu bilginin kültürel olduğunu vurguluyor. Kültürlerimiz, biyolojik çeşitlerin evrimine paralel bir halde yürüyen deneme-yanılma süreçleriyle ilerler. Tıpkı biyolojik evrim üzere kültürel evrim de vakitle hayli gelişkin sonuçlar verir.
Biri tesadüfen manyok kökünün zehrini azaltan bir formül keşfeder. Bu giderek yayılır ve akabinde yeni bir şey keşfedilir. Vakitle, her biri bir evvelkinden daha tesirli olacak biçimde karmaşık süreçler geliştirilir.
Latin Amerika’da binlerce yıldır manyok kökü yiyen kabileler, bu bitkinin zehrini atmak için çeşitli teknikler geliştirmeyi öğrendi: Kabuğunu soymak, rendelemek, yıkamak, kaynatmak, posasını iki gün beklettikten sonra ateşte pişirmek üzere.
Bu süreçleri neden yaptıklarını sorsanız size hidrojen siyanürden kelam etmezler; “bizim kültürümüz böyle” derler büyük ihtimalle.
Manyok kökü Afrika’ya 17. yüzyılda geldiğinde kullanma talimatıyla gelmedi. Siyanür zehirlenmesi hâlâ karşılaşılan bir sorun. Beşerler kestirmeden gitmek için kimi süreçleri atlıyor; çünkü kültürel öğrenme süreci hâlâ tamamlanmış değil.
Kültürel evrim
Henrich’e nazaran, kültürel evrim tek tek insanlardan çok daha akıllı bir yol izliyor.
İster soğuk bölgelerde yaşayanların Eskimo meskenlerini keşfetmesi, ister antilop avı, ateş yakma, kamışla zehirli ok atıp avlanma yahut manyok kökünü yenebilir hale getirme kelam konusu olsun, öğrenmenin temelinde, unsurları anlamak değil taklit etmek yatıyor.
İnsanlar kendilerinden evvelki tecrübelerden öğrenip sonuç çıkararak daha güzelini yapıyor.
Taklit etme içgüdüsü en yüksek olan canlı ise insan.
Araştırmalar, iki buçuk yaşındaki bir çocuk ile şempanzenin zihinsel kapasitesinin birbirine yakın olduğunu, lakin taklit bakımından insanın çok daha gelişkin olduğunu gösteriyor.
Medeniyetin temeli
Henrich’e nazaran, insan medeniyetinin temelinde saf zekâdan çok, insanın birbirinden öğrenme marifeti yatıyor.
Kuşaklar boyunca cetlerimiz deneme ve yanılma yoluyla faydalı bilgileri biriktirmiş, sonraki jenerasyonlar da onları taklit etmiştir.
Bu bilgilere daha az faydalı olanlar da karışmıştır elbette: Yağmur dansına çıkmak yahut yanardağ patlamasını önlemek gayesiyle kurban kesmek üzere.
Ancak insan genel olarak, farz etmek yerine sorgulamadan taklit etme yoluyla daha başarılı olmuştur.
Kültürel evrim elbette bizi lakin bir yere kadar ilerletebilir. Bugün artık bilimsel yolla manyok kökünü yenebilir hale getirmek için iki gün bekletmek gerektiğini, kurbanın ise işe yaramadığını açıklayabiliriz.
Temel prensipleri anladığımızda kaydedilen gelişme, deneme-yanılma ve taklit etmekten çok daha süratli oluyor. Fakat Avustralya’da çıkılan keşifte King’in hayatta kalmasını sağlayan kolektif zekâyı da küçük görmemek gerekir.
Medeniyeti ve işler bir ekonomiyi mümkün kılan da, işte bu kolektif zekâ olmuştur.