“Siber zorbalık, telefon, internet, toplumsal medya ve gibisi bilgi ve bağlantı teknolojileri aracılığıyla bireylere karşı gerçekleştirilen, yazılı, görsel, sözel yahut ruhsal nitelikteki saldırgan ve insan onuruna ziyan verici davranışlar. Yani elektronik ortamda bir birey yahut bir kümenin öteki bireylere yönelik kasıtlı biçimde gerçekleştirdiği aşağılama, iftira, dedikodu, taciz, tehdit, utandırma, dışlama ve insan onuruna ters rahatsızlık verici her türlü eylem siber zorbalık sayılır.
İlk olarak ABD ve Kanada’da 2000’li yılların başlarında ortaya çıkan siber zorbalık kavramı, son yıllarda toplumsal medya uygulamaları Facebook, Instagram, Twitter üzere platformların gelişimiyle tüm dünyada yaygınlaştı. 2005 yılı sonrası Batılı ülkelerde siber zorbalık üzerine yapılan çalışmalar artınca, insanoğlunun çağdaş savaşının dataları de ortaya konmaya başladı. Siber zorbalık aslında insanların interneti makus emeller için kullanmaya başlamasıyla ortaya çıktı. Yüz yüze gelmeyen bireyler birbirlerine fotoğraf, görüntü yahut paylaşımlarla saldırıyorç Toplumsal medyada bireyler kendi özgür iradeleriyle özel hayatlarını paylaştığı lakin bu platformlarda güvenlik açığı olduğu için zorbalık daha süratli ortaya çıkıyor ve kendini iki formda gösteriyor:
Birincisi teknik tarafı içeren “elektronik zorbalık”…
Kişilerin şifrelerini ele geçirmek, web sitelerini hacklemek, spam içeren mailler ya da bulaşıcı e-postalar göndermek üzere makus niyetli bu eylemler hukuken siber hatalar terimine giriyor. Burada maksat sistemi kullanılamaz yapıp büyük kurumların ya da devlete ilişkin yazılımların ve sitelerin işe yarayamaz hale getirilmesi oluyor.
Diğer bir zorbalık formu de psikolojik baskıyı içeren “elektronik irtibat zorbalığı”… Bunun başkasından farkı, zorbalık yapılan şahsa bilerek ve isteyerek ziyan vermektir. Yani bilgi ve bağlantı teknolojilerini kullanarak bireyleri daima rahatsız etmek, alay etmek, isim takmak, dedikodu yaymak, internet üzerinden şahsa hakaret yahut kişiyi tehdit etmek, şantaj uygulamak, kişinin isteği dışında fotoğraflarını yayınlamak yahut özel hayatını ifşa etmek üzere insan onuruna taarruz davranışlarını içerir.
Gelişen teknolojiyle birlikte sanal dünyadaki zorbalar güçlerini güçsüz bireyler üzerinde kullanarak, vakit ve yer tanımaksızın onlara en hassas noktalarından saldırıyorlar. Yapılan araştırmalar siber zorbalık yapan şahısların yalnızca eğlenmek, düşüncelerini gidermek için bu davranışı sergilediğini gösteriyor. Bireylerin birçoğunun bu davranışı komik bularak ilgi çekmek emeliyle yaptığı dahi gözleniyor. Bu çeşit zorbalığın yetişkinler tarafından yapıldığı, en büyük mağdurlarının ise 18 yaşına kadar olan çocuklar olduğu izleniyor.
Türkiye’de elektronik irtibat zorbalığının en büyük mağdurlarından biri de ne yazık ki “dezavantajlı kişiler”… Toplum içinde farklı olana karşı farklılığı sebebiyle ayrımcılık ve hakarete girecek boyutta zorbalık yapıldığı görülüyor.
Siber zorbalığın en büyük mağdurları çocuklar
İstatistikler siber zorbalığın en büyük mağdurlarının çocuklar (0-18) olduğunu gösteriyor. Teknolojinin gelişmesinin getirdiği risklerde en savunmasız küme çocuklar… Bu riskler süratle yaygınlaşan bir biçimde okulun sonlarını aşıyor ve çocukların-gençlerin odalarına kadar giriyor. Birtakım kabahatler teknolojiyi kullanarak çocuklara ziyan vermek yoluyla işleniyor ki bunun başka bir ismine, mukayeseli hukukta “siber taciz” deniyor. Çocuklar ve gençlerin yaşadığı siber zorbalık, akranlardan gelen e-postalar, Facebook, Whatsapp üzere toplumsal sohbet ortamları üzerinden yahut direkt cep telefonlarına gelen kelamlı yahut yazılı iletilerle rahatsız edilmesi, küçük düşürülmesi yahut aşağılanması halinde de ortaya çıkıyor.
“Siber taciz çocuklarda özgüven eksikliğine sebep oluyor”
Siber taciz internet aracılığıyla geçersiz hesaplar üzerinden çocuklara ulaşarak ruhsal yahut cinsel manada ziyan vermek fiilidir ve yapılan öteki zorbalıklardan daha tehlikeli olup, TCK’da işlenen kabahatlere tabidir. Örneğin pedofili olan bireyler toplumsal medya üzerinden geçersiz hesap açarak çocukla bağlantıya geçer, itimadını kazanır, duygusal arkadaşlık kurarak çocuğu etkilemeye ve ona istediklerini yaptırmaya çalışır. Bu istekler cinsel boyutlara ulaştığında “siber zorbalık/siber taciz”e girer ve Türk Ceza Kanunu’nda düzenlenmediği için “reşit olmayanla cinsel ilişki” yahut “cinsel istismar” cürümlerini oluşturur.
Siber taciz bilhassa çocuklarda özgüven eksikliğine sebebiyet verir. Çocuklar ortasında siber zorbalığın bu kadar kolay olmasının nedenlerinden kimileri olarak, internetin düşük maliyeti, kolay erişimi, toplumsal mecralarda kimliği gizleme kolaylığı, çocuklarda görülebilen ruh sıhhati meseleleri, az gelişmiş toplumsal marifetler, düşük benlik hürmeti, toplumsal telaş, agresiflik, uygun olmayan davranışların model alınması, yetersiz ebeveyn-çocuk etkileşimi, internet kullanımında yetersiz algı üzere faktörler olarak gösterilebilir. Bilhassa aile içinde görülen sevgi eksikliği, despot ve baskıcı ilgi, fizikî yahut ruhsal şiddet, çocukların internet ortamına kaçmalarına, onların da diğer güçsüz çocuklara zorbalık yapmalarına sebebiyet verir.
“Türkiye’de şimdi siber taciz konusunda türel düzenleme yok!”
Amerikan ve Avrupa hukukunda siber taciz konusunda düzenlemeler olsa da Türk hukukunda bu alanda şimdi bir düzenleme yapılmamıştır. Kanada’nın Manitoba Eyaleti Meclisi’nde 10 Temmuz 2013 tarihinde görüşülerek kabul edilen 214 sayılı Siber Zorbalığı Tedbire Yasası’nın 28. hususuna nazaran siber zorbalık şöyle tanımlanmaktadır: “Elektronik haberleşme aygıtları kullanılarak, başta toplumsal medya araçları olmak üzere, SMS, anlık iletiler, forumlarda yapılan yorumlar ve e-posta dahil olmak üzere tekrar eden bir surette saldırganın kasıtlı olarak ya da bir kısım sonuçların doğabileceğini varsaymak suretiyle mağdura ziyan verme, dehşet ve derde sürükleme, sıhhatini tehdit etme, ruhsal istikrarını bozma, özgüvenini kaybettirme, şan ve şöhretine ziyan verme hedefiyle şahsen fiili işlemesi ya da bu fiili işleyenlere yardım edip cesaretlendirmesi.”
Oysa internetin yahut toplumsal medyanın kullanılmasıyla çocuğa karşı yapılan siber taciz, Türk Ceza Kanunu’nda siber taciz yani bir fiil olarak değil de cinsel istismar cürmünü oluşturan bir araç olarak kabul edilmektedir. Çocuğa karşı bu türlü bir zorbalıkta bulunan kişi, cinsel istismar kabahatinden yargılanacaktır.
Siber tacize uğrayan çocuklarda ebeveynler dikkat ettiği taktirde bir kadro değişiklikler görecektir. Yaşanılan olumsuz his ve fikirler; zorbalık yaşayan çocukların kimlik kazanma uğraşlarını ve toplumsallaşma süreçlerini olumsuz etkilemektedir. Öğrencilerin ergenlik periyodunda ve gelişmekte olmaları bu olumsuz etkiyi daha da artırır. Bu davranışlara maruz kalan çocukların yaşadığı öfke, intikam, nefret ve aşağılanmadan kaynaklı tiksinme duygusu, hem ferdi gelişimlerini hem de toplumsal ilgilerini olumsuz etkileyebilir. Ailelerin bu bahiste tedbirler alarak dikkatli olmaları, siber zorbalığa uğrayan çocuklarının haklarını onların da görüşlerini alarak yasal yollarla müdafaaları gerekmektedir.
“Mağdurların ruhsal dayanak alması sağlanmalı”
Siber zorbalığın giderek yaygınlaştığı ve değerli bir toplumsal meseleye dönüştüğü görülüyor. Bu nedenle de öncelikli olarak bireyleri siber zorbalığa iten nedenlerin daha geniş kümeler üzerinde yapılacak çalışmalarla incelenmesi yerinde olur. Bilhassa kurumların, ailelerin ve eğitimcilerin, bilişim kabahatleri ve bu hatalara karşılık gelen idari ve isimli cezalar konusunda bilgilendirilmeleri değerlidir. Zorbalık mağdurlarının çeşitli tür ve yoğunlukta ruhsal bozukluklar yaşadıkları görülmektedir. Bu nedenle mağdurların ruhsal takviye almalarının sağlanması kıymetlidir. Sağlanacak toplumsal dayanağın mağdurların kendilerini daha âlâ hissetmelerine katkı sağladığı gözlenmektedir. Ailelerin çocuklarında gördükleri değişimleri dikkatle izleyerek eğitmenleriyle, okullarıyla ve toplumsal etrafıyla iş birliği içerisinde olması gerekir.
Türk hukukunda 2007 tarihinde yapılan yasal düzenlemelerin akabinde, bilişim sistemlerine karşı işlenen kabahatler bilişim kabahati olarak kabul edilmektedir. Yapılan yasal düzenlemelere karşılık hala kanunen tarifli bir “siber zorbalık” hatası bulunmamaktadır. Mevzuyla ilgili maddelerin yetersizliği, toplumsal ağ siteleri ve gibisi web sitelerinin bu bahisteki hassasiyetlerinin düşük olması ve internetle bireylerin kimliklerini çarçabuk gizleyip anonim olabilmeleri yüzünden toplumdaki bireyler siber tehlike içerisindedir.
“Siber zorbalığın kesinlikle cezasının olduğu ve uygulayıcıların da yaptıklarının cürüm olduğu şuurunun aşılanması gerekir”
Türk Ceza Kanununda siber zorbalık davranışına uygulanabilecek pek çok karar bulunmaktadır: Sanal şiddet uygulayarak bir kimsenin ömrüne son verilmesi halinde kasten insan öldürme, (Madde 81) intihara yönlendirme, (Madde 84) eziyet, (Madde 96) tehdit, (Madde 106) şantaj, (Madde 107) ayrımcılık, (Madde 122) şahısların huzur ve sükununu bozma, (Madde 123) hakaret yahut sövme, (Madde 125) özel ömrünü izleyerek bağlantısına müdahale ederek içeriğini alay konusu etmek, haberleşmenin kapalılığını ihlal, (Madde 132) şahıslar ortasındaki konuşmaların dinlenmesi ve kayda alınması, (Madde 133) özel hayatın saklılığının ihlali, (Madde 134) ferdî bilgilerin kaydedilmesi, (Madde 135) şahsî dataların kaydedilmesi, şahsî dataları yok etmemek (Madde 138) gibi.
Siber zorbalık davranışının ne olduğuna dair gençlerin, hatta orta öğretimden itibaren bireylerin bilinçlendirilmesi gerekir. Bu durumda ailelere, ilköğretim ve lise öğretmenlerine çok büyük misyonlar düşmektedir. Siber zorbalığın kesinlikle cezasının olduğu ve uygulayıcıların da yaptıklarının kabahat olduğu şuurunun aşılanması gerekir. Bu açıdan siber zorbalık filli, maddi manada hangi cürmü yahut cürümlerin ögelerini meydana getiriyorsa hukuksal kıymetlendirme buna nazaran yapılmalıdır.
Uygulamacılar açısından teknik olarak yapılacak bu saptamada mağdurun ve şüphelinin hakları göz önünde bulundurulmak suretiyle sağlıklı bir ceza muhakemesi süreci yürütülmelidir. Bu sürece kelam konusu zorbalığın yapıldığına dair ispatla savcılık makamına başvurularak girilir. Şikayet sürecinde savcılık gerekli kanıtları toplar ve mahkemeye iddianameyi sunar. İddianamenin kabulünden sonra zorbalığa ait yapılan hatanın yargılaması başlar.
Siber zorbalık günümüz şartları içinde kaçınılmaz görünse de ceza hukuku dışında özel hukuk bakımından da bu tehdide maruz kalmadan evvel ve sonrasında çeşitli tüzel kuruluşlar gündeme gelebilir. Anayasa’nın 20. Unsuruna nazaran herkes, özel ve aile hayatına hürmet gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Uygar Kanun ise kişilik haklarının korunmasını düzenlemiş ve bu hakları müdafaa altına almıştır. Kanun kişilik hakları ihlal edilen kimseye kişilik hakları ihlalinin önlenmesini, sürmekte olan atağa son verilmesini, sona ermiş olsa bile tesirleri devam eden taarruzun hukuka tersliğinin tespitinin istenmesine müsaade verir. Münasebetiyle bir hukuka uygunluk nedeni bulunmadığı surece yapılan her türlü ferdî bilgi kullanımı yahut paylaşımı hukuka alışılmamıştır. Siber zorbalık fiili sonucunda kişilik hakları ihlale uğrayan taraf bakımından bu ihlal maddi yahut manevi ziyana yol açtığı takdirde, uygun bir tazminat talebi hakkı doğar.
Ailedeki sevgi eksikliği çocuğu zorbalığa itebiliyor
Ailelerin çocuklarına daha çok vakit ayırması, siber zorbalığa karşı dikkatli, ihtimamlı olması, çocukların toplumsal medya ve internet ağını kullanması sürecinde onlara sağlıklı inançlı bir ortam sağlamaları gerekir. Aşikâr vakit dilimleri içerisinde çocuklarının arkadaş etrafını tanıması, çocuklarının siber zorbalığa mağdur yahut zorba olarak katılmasını önlemede yararlı olacaktır. Zira ne kadar kapalı ve sevgisiz bir ortamda büyürse çocuk, arayışlarını dışarıda sürdürür, ailesine gösteremediği sevgi, dışarıda öfkeye ve zorbalığa dönüşür.
Çocuğu siber zorbalığa karışan ailenin öncelikle çocuğunu dikkatle dinlemesi, ona nasıl yardım edebileceğini düşünmesi, okulda öğretmenleri ile iş birliği yapması ve imkan varsa okul dışı uzmanlardan, bilhassa psikologlardan dayanak alarak tahlil üretmesi gerekir. Siber zorbalığın nerede meydana geldiğini, nasıl oluştuğunu öğrenmek ve bilhassa bu noktada çocukların ve ailelerin siber zorbalık konusunda verilecek eğitimlere katılması yarar sağlayacaktır. Öteki ebeveynlerle ve öğretmenlerle konuşarak ortak tahlil yolları belirlemeye çalışmak faydalı olabilir.
Siber zorbalıkla gayrette bilhassa eğitimcilere, ailelere, gençlere, STK’lara, özel bölüme, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına çok kıymetli misyon ve sorumluluklar düşüyor. Kamu bölümünde Bilgi Teknolojileri ve İrtibatı Kurumu üzere alanında uzman bir kurumun başka kurumlara öncülük ederek iş birliği yapmaları gerekiyor. Toplumsal devlet anlayışından yola çıkarak devletin kendi ülkesindeki bireyleri müdafaa yükümlülüğü vardır ve bunu da kurduğu kuruluşlarla yapar. Desteklenen fonlar aracılığıyla farkındalık çalışmaları yapılarak okullara eğitim verilmeli, öğretmenler bilinçlendirilmelidir. Buna ait aslında en değerli eksik bu hususta bir mevzuatın, gerekli yasal düzenlemelerin olmamasıdır. Bilhassa üst kamu otoritelerle paydaş olunarak siber zorbalık kavramının kanunlara girmesi gerekmektedir. Özel bölümde ise firmaların daima birlikte iş birliği içerisinde olup internet ve yazılım firmalarının birlikte dayanışma sağlaması, topluma şuuru kazandırmaları gerekir.
Eğitim şart
Bilgi Teknolojileri ve Bağlantısı Kurumu takip edildiği üzere, gidilen her okulda ve yapılan her faaliyette siber zorbalıkla uğraş eğitimleri veriyor. Formatör öğretmenlere eğitim veriliyor ve onların eğittiği 100 binin üzerindeki öğretmen, mevzuyla ilgili eğitimler alıyor. Öğretmen faktörü en az aile faktörü kadar kıymetli zira çocuklar konut ortamından sonra okul ortamında en çok vaktini geçiriyor. Öğretmenlerin siber zorbalık konusunda eğitim almaları bu sebeple ehemmiyet taşıyor.”